در دنیای تجارت بین‌المللی، حمل‌ونقل کالا یکی از مهم‌ترین مراحل زنجیره تأمین است. پس از رسیدن بار به کشور مقصد، فرآیند ترخیص از گمرک آغاز می‌شود؛ مرحله‌ای که تعیین می‌کند کالا چه زمانی و با چه هزینه‌ای به دست واردکننده برسد. دو مسیر اصلی برای ورود کالا به کشور وجود دارد: حمل‌ونقل هوایی و حمل‌ونقل دریایی. هرکدام از این روش‌ها مزایا، محدودیت‌ها و الزامات خاص خود را دارند که در زمان ترخیص نیز تفاوت‌های قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. در این مقاله به بررسی دقیق تفاوت‌های ترخیص بار هوایی و دریایی می‌پردازیم.
۱. سرعت ترخیص: زمان حرف اول را می‌زند
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌ها میان ترخیص بار هوایی و دریایی، سرعت انجام کار است.
کالاهایی که از طریق مسیر هوایی وارد کشور می‌شوند، معمولاً در فرودگاه امام خمینی یا فرودگاه‌های بین‌المللی دیگر تخلیه می‌گردند. در این روش، زمان حمل و همچنین زمان ترخیص بسیار کوتاه‌تر از مسیر دریایی است. به‌طور معمول، در صورت کامل بودن اسناد و مدارک، ترخیص بار هوایی در ۱ تا ۳ روز کاری انجام می‌شود.
در مقابل، ترخیص بارهای دریایی به‌دلیل حجم بالای کالا، پیچیدگی در اسناد حمل و زمان تخلیه در بنادر (مانند بندر شهید رجایی یا بندر امام خمینی)، ممکن است ۵ تا ۱۰ روز کاری یا حتی بیشتر طول بکشد. بنابراین برای کالاهای حساس به زمان مانند قطعات الکترونیکی، دارویی یا نمونه‌های تجاری، مسیر هوایی انتخاب بهتری است.
۲. هزینه‌ها و تعرفه‌های گمرکی
هزینه‌ها دومین عامل تعیین‌کننده در انتخاب مسیر ترخیص هستند. در مسیر هوایی، هرچند زمان کوتاه‌تر است، اما هزینه حمل و خدمات گمرکی بالاتر می‌باشد. شرکت‌های حمل هوایی معمولاً بر اساس وزن حجمی (Volumetric Weight) هزینه را محاسبه می‌کنند، نه صرفاً وزن واقعی.
در مسیر دریایی، تعرفه‌های حمل بسیار کمتر است و برای محموله‌های بزرگ (کانتینری یا فله‌ای) به‌صرفه‌تر می‌باشد. با این حال، به‌دلیل طولانی‌تر بودن فرآیند ترخیص، هزینه‌های انبارداری و توقف کالا در بندر ممکن است افزایش یابد. بنابراین، انتخاب بین هوایی و دریایی به تعادل بین زمان و هزینه بستگی دارد.
۳. اسناد مورد نیاز برای ترخیص
در هر دو روش، مدارک پایه شامل بارنامه، فاکتور خرید، پکینگ لیست، مجوز ثبت سفارش، قبض انبار و اظهارنامه گمرکی است.
اما در ترخیص بار هوایی، سند اصلی «بارنامه هوایی (Air Waybill)» است که توسط شرکت هواپیمایی صادر می‌شود، در حالی که در حمل‌ونقل دریایی، از «بارنامه دریایی (Bill of Lading)» استفاده می‌شود.
تفاوت اصلی در این است که بارنامه دریایی معمولاً قابل انتقال (Negotiable) است و نقش سند مالکیت دارد، اما بارنامه هوایی غیرقابل انتقال است. همین تفاوت باعث می‌شود تشریفات ترخیص در مسیر دریایی کمی پیچیده‌تر و زمان‌برتر باشد.
۴. کنترل‌های امنیتی و بازرسی
بارهای هوایی به‌دلیل سرعت بالا، تحت کنترل امنیتی شدیدتری قرار می‌گیرند. تمامی محموله‌های هوایی قبل از پرواز اسکن و بررسی امنیتی دقیق می‌شوند تا از حمل کالاهای ممنوعه جلوگیری شود. در نتیجه، هنگام ترخیص، میزان بازرسی فیزیکی معمولاً کمتر است.
اما در مسیر دریایی، به‌دلیل حجم بالای کالاها و احتمال بالاتر تخلف، گمرک با دقت بیشتری محموله‌ها را بررسی می‌کند. بعضی کانتینرها ممکن است مشمول مسیر زرد یا قرمز شوند، که در آن صورت نیاز به بازرسی فیزیکی یا ارسال نمونه به آزمایشگاه دارند. همین امر موجب افزایش زمان ترخیص دریایی می‌شود.
۵. ریسک‌ها و بیمه
در حمل هوایی، احتمال آسیب دیدن یا گم‌شدن کالا بسیار پایین است، زیرا فرآیند حمل و تخلیه سریع‌تر انجام می‌شود. در مقابل، حمل دریایی با خطراتی مانند رطوبت، تاخیر در تخلیه، صدمات حین جابجایی و خطرات بندری مواجه است.
به همین دلیل، بیمه محموله در ترخیص دریایی اهمیت بیشتری دارد و توصیه می‌شود واردکنندگان از پوشش بیمه‌ای جامع استفاده کنند.
۶. نوع کالا و محدودیت‌ها
برخی کالاها مانند مواد قابل اشتعال، گازهای فشرده یا مایعات خطرناک اجازه حمل هوایی ندارند و تنها از طریق مسیر دریایی ترخیص می‌شوند. از طرفی، کالاهای سبک، حساس یا با ارزش بالا مانند طلا، ساعت، تجهیزات پزشکی و قطعات خاص صنعتی معمولاً از طریق هوایی وارد می‌شوند تا امنیت و سرعت بیشتری داشته باشند.
۷. نتیجه‌گیری: کدام بهتر است؟
نمی‌توان گفت یکی از روش‌ها همیشه بهتر از دیگری است. انتخاب میان ترخیص بار هوایی و دریایی به عواملی چون نوع کالا، ارزش محموله، فوریت تحویل، هزینه حمل و مسیر واردات بستگی دارد.
اگر سرعت و امنیت برای شما اولویت دارد، ترخیص بار هوایی بهترین گزینه است. اما اگر حجم کالا زیاد است و محدودیت زمانی ندارید، مسیر دریایی اقتصادی‌تر خواهد بود.
ترخیص بار به‌عنوان یک فرایند تخصصی نیازمند دانش فنی، تسلط بر قوانین گمرکی و ارتباط مؤثر با ارگان‌های ذی‌ربط است. انتخاب روش مناسب می‌تواند تفاوت بزرگی در زمان و هزینه نهایی ایجاد کند.